Giuseppe Penone, Ripetere il bosco (To Repeat the Forest), 1986/2022, cedar wood, Douglas wood, fir wood. Photo by Lidian van Megen, Museum Voorlinden, © Archivio Penone, c/o Pictoright Amsterdam, 2022
‘Ik voel het bos ademen en hoor de trage, gestage groei van hout. Ik stem mijn ademhaling af op die van de groene wereld om mij heen.’ Giuseppe Penone
Door Gerda J. van Ham
Toen hij tweeëntwintig jaar oud was, koos de Italiaanse kunstenaar Giuseppe Penone een volwassen boomstam uit en schraapte die laagje voor laagje af, tot hij aan weerszijden een dun stammetje overhield. Hij bleef steken bij de tweeëntwintigste jaarring. Door dit geduldige proces van afpellen en glad schuren, ontleedde hij de boom en zag de weerbarstige levenslijnen van organismen.
Meer dan vijftig jaar laat Giuseppe Penone (1947) zich inspireren door de natuur van zijn geboortestreek Piemonte, het bergachtige noordwesten van Italië. In zijn oeuvre staat de boom centraal als krachtige metafoor voor groei. Hij interesseert zich zowel voor de ragfijne organismen als voor de gelooide textuur van de bast.
In de eerste zaal van de expositie in Museum Voorlinden wordt dat groeiproces indrukwekkend verbeeld door de bomengroep Ripetere il bosco (Herhalen van het bos). Het kunstwerk bestaat uit een reusachtige ceder, een stoere Douglas en sparrenhout. Wie goed kijkt ziet dat de bomen door midden zijn gezaagd. Twee exemplaren van dezelfde boom horen bij elkaar. Met gutsen en vijlen ploegde Penone zich door de jaarringen heen: ‘Beetje bij beetje ontdek je de geschiedenis van de boom die in het hout is opgesloten en opgeslagen’. De ‘herontdekte’ jonge boom op een massief fundament (natuurlijke sokkel) toont het langzame groeiproces. In de nerven, jaarringen en knoesten wordt die groei ook fysiek zichtbaar. De boom bevat de seizoenen, verzamelde dagen van regen, zon en mist. Penone werkte van 1968 tot 2022 aan Ripetere il bosco, in tijd omspant het zijn kunstenaarschap.
Giuseppe Penone, Repetere il bosco (To repeat the Forest), 1968-2022,cedar wood, Douglas wood, fir wood, Photo by Antoine van Kaam, Museum Voorlinden, © Archivio Penone, c/o Pictoright Amsterdam,2022
Penone voelde zich als kind al verbonden met de natuur. In zijn geboortedorp Garessio had iedere familie een stukje land om aardappelen en graan te verbouwen of fruitbomen te telen. Elke dag werd door de dorpelingen op het land gewerkt. In de verte lagen de bergen. In de bossen stonden hazelnootbomen. Zijn vader handelde in seizoensgebonden producten. Soms lag het huis vol met kersen, dan weer truffels, kastanjes of paddenstoelen. Die geuren herinnert hij zich nog goed, hij kan ze op elk gewenst moment van de dag oproepen. De friszoete geur van de lente, de nootachtige in de herfst als de gewassen afsterven. Zijn fascinatie betreft niet alleen de visuele wereld om hem heen, maar vooral wat onzichtbaar is en zich voltrekt onder onze voeten. ‘In de aarde waar de truffels groeien bevindt zich het rijk van het magische realisme’. Zelfs een onooglijke aardappel met wortelvertakkingen, omgespit uit een aardappelveld, roept bij hem associaties op. Op de expositie ligt een berg van 250 kilo oer-Hollandse bintjes (Patate, 1977) op nadrukkelijk verzoek van de kunstenaar zelf. Voor hem is de aardappel een soort boom die in de aarde groeit. In die berg bintjes zitten vijf bronzen afgietsels van delen van zijn gezicht verstopt. Zij moeten de vijf zintuigen voorstellen: tast, gehoor, zicht, reuk en smaak.
Giuseppe Penone, Respirare l'ombra - foglie di tè (To Breathe the Shadow - Tea Levaves), 2008-2022, wire mesh, tea leaves, bronze elements. Photo bij Antoine van Kaam, Museum Voorlinden,© Archivio Penone, c/o Pictoright Amsterdam 2022
De kruidige geur van Japanse theebladeren komt je tegemoet bij de opstelling: Respirare l’ombra – foglie di té (De schaduw inademen – theebladeren). De bezoeker betreedt een ruimte met wanden als metalen roosters waarin zich van vloer tot plafond theebladeren bevinden. Penone verbindt die specifieke theegeur met de lucht waarin de mens bijna ongemerkt adem haalt. Ademhalen heeft voor Penone een magische betekenis. In het Bijbelboek Genesis staan de Hebreeuwse woorden Bara shit bara. Deze woorden verwijzen naar het ritme van de ademhaling tijdens de schepping van Adam en Eva. Penone vergelijkt ademen met beweging, omdat de longen zich vullen met zuurstof. Wat in een ademteug binnenstroomt en diep in het lichaam circuleert wordt evenzo vlug weer uitgeademd. Bijna niemand is zich bewust van deze vitale activiteit. Er is een sterke relatie tussen de schaduw van de bladeren en de schaduw van de longen voor Penone. Na verloop van tijd vervaagt de geur van de theebladeren, ze drogen uit en veranderen van kleur. Dat herinnert aan het verstrijken van de tijd, de levenscyclus van in- en uitademen. Ooit zal die ademhaling stokken en het organisme afsterven. Uit een van de ‘gekooide’ theewanden steekt een bronzen tak met vergulde bladeren. Een raadselachtige toevoeging, maar ook een poëtisch accent. Het is gissen naar een betekenis, de tak met bladeren is wonderschoon. De vorm is letterlijk afgegoten op een ooit levende tak. Ook deze tak nam zuurstof op uit de lucht en liet zijn levenssappen verdampen.
Kunsthistorisch wordt Giuseppe Penone ingedeeld bij de Arte Povera- beweging, naast Mario Merz, Luciano Fabro en Jannis Kounellis, kunstenaars die nadrukkelijk afstand namen van het overvloedige materialisme en de uitbuiting van de aarde. Arte Povera verwijst naar sobere, vaak natuurlijke materialen en vooral naar nieuwe wegen in de kunst die de duurzaamheid van de planeet waarborgen. Stromingen als Minimal Art en Land Art sloten aan op deze zienswijze. Zelf koos hij voor de beeldhouwkunst en het object in de natuur. Zijn interventies zijn toegesneden op de schaal van het menselijk lichaam. Soms plaatst hij een sculptuur (zoals Alpi Marittime) op een ontoegankelijke plek in de Alpen waar nooit iemand zijn werk verwacht of opmerkt.
Penone zou graag in het menselijk lichaam naar binnen willen kijken, om al die cellen, weefsels en organen in functie te zien. Voor hem staat de naar binnen gekeerde blik synoniem aan het opzoeken van de duisternis. Wie die duisternis niet onder ogen komt, kan onmogelijk onderscheiden wat kwaliteit is of duurzaam. Penone noemt dat ‘het oog van de ziel’. Hij liet in 1970 contactlenzen maken met twee spiegels. Zelf zag hij niets, maar de omgeving werd gereflecteerd. Op de iconische foto die er van gemaakt werd herken je Penone als jonge man. Hij noemde dit project: ‘Je ogen binnenste buiten keren’. Dit project kreeg enkele jaren later ook een vervolg in Palpebre (Oogleden, 1977). De indrukwekkende houtskooltekening (collectie Kröller-Müller) op de expositie lijkt in eerste instantie op een geografische kaart, maar het zijn repeterende gesloten oogleden. Penone smeerde zijn oogleden namelijk in met houtskool en plakte er vervolgens plakband op. Bij verwijdering van het plakband bleef een persoonlijke afdruk achter. Hij fotografeerde het plakband, vergrootte de foto, projecteerde deze op doek en trok het met houtskool over. Echt monnikenwerk. In het midden van de tekening plaatste hij een gipsafdruk van zijn oog met daarin zijn vingerafdruk. ‘Begrijpen wat het begrip te boven gaat’, dat is de ambitie van Penone.
Giuseppe Penone, Spazio di luce (Space of Gold), 2008, bronze, gold, 250 x 2000 x 180cm, Photo by Antoine van Kaam, Museum Voorlinden© Archivio Penone c/o Pictoright Amsterdam 2022
Zelf raakte ik in vervoering bij Spazio di luce (Ruimte van licht) in zaal vier van de expositie. Giuseppe Penone himself gaf een rondleiding en stak onverwacht zijn markante hoofd dwars door de immense holle bronzen bomen. Deze zaal is een ode aan zijn verbeeldingskracht en vakmanschap. Nog altijd werkt hij met de ‘verloren was’-methode van de oude Grieken, ook wel ‘cire perdue’ genoemd. Een tijdrovende bezigheid, waarin hij wordt bijgestaan door assistenten. Inmiddels is zijn werkplaats gehuisvest in een voormalige metaalfabriek in Turijn en kan hij excelleren in grote formaten en beeldhouwtechnieken.
Dat Penone inderdaad pogingen doet om onder de huid naar binnen te kijken, bewijst het imponerende Sculture di linfa (Lymfe sculpturen), een ruimtelijke installatie bestaande uit leer, hars en wit Carrara marmer. Deze installatie (een blikvanger op de Biënnale in Venetië van 2007) was nog nooit buiten Italië geëxposeerd. Vooral de geaderde marmeren vloer maakt indruk, in het midden bevindt zich een uitgebeitelde tekening van het menselijk brein. De muren zijn behangen met grote plakkaten leer. Dwars op de vloer, in een kloek stuk larikshout stroomt een denkbeeldige rivier aan dennenhars. De specifieke harsgeur doortrekt de ruimte op sensationele wijze, evenals de gelooide stukken leer. De vloeistof van de dennenhars symboliseert het bloed in de lymfe, de energiebron van alle levende organismen op aarde, ook die van de mens.
Giuseppe Penone, Scultura di linfa (Lymph Sculptures), 2005-2007, leather, resin, white Carrara marble, larch wood, vegetable resin. Photo by Antoine van Kaam, Museum Voorlinden, ©Archivio Penone, c/o Pictoright Amsterdam 2022
In het werk van Penone is de rivier van grote betekenis. Zij stroomt en schuurt onophoudelijk langs oeroude stenen. De rivier holt uit, polijst en splijt als een volleerd vakman. Penone mag zichzelf graag vergelijken met de eigenschappen van de rivier. Hij denkt na over het harde en zachte, het omvattende, het vloeiende, het solide en tastbare. De rivier is de echte beeldhouwer in de natuur. Penone is de geduldige en dienstbare leerling die zijn verbeelding op volle toeren laat draaien. Het moet een sensatie zijn om met je handen te kunnen denken.
Giuseppe Penone, Rovesciare i propri occhi (To Reverse One's Eye), 1970, mirroring contact lenses, action by the artist. Museum Voorlinden, ©Archivio Penone, c/o Pictoright Amsterdam 2022
De Giuseppe Penone-expositie in Museum Voorlinden duurt nog tot en met 29 januari.
Voor meer informatie:
