Ishola Akpo, lyà Nlà, 2020, (Serie Agbara Woman, AGBARA Woman project), Zinsou Collection © Courtesy of the artist
Door Karin Abdullah Khan - Feenstra
In het Cobra Museum in Amstelveen is nog een maand de tentoonstelling ‘Kosmogonie’, samengesteld uit de Afrikaanse verzameling van de kunststichting Zinsou uit Benin. Eerder was 'Kosmogonie' (het ontstaan van het heelal) te zien in het Montpellier Contemporain (MO.CO.) onder de titel ‘Cosmonogies. Zinsou, une collection africaine’. De expositie biedt een zorgeloos stemmende kijk op hedendaagse beeldende kunst, het is fascinerend te zien hoezeer Afrikaanse en Europese kunstenaars elkaar hebben beïnvloed.
Er is dus sprake van een kruisbestuiving. De fotografie is een Franse uitvinding. De mooie jaren-zeventig foto’s van Malick Sidibé (Mali, 1936-2016) en van de fotograaf Samuel Fosso (Kameroen, 1962) getuigen duidelijk van Europese invloed op Afrikaanse kunstenaars. Sidibé en Fosso hadden geen academische kunstopleiding genoten. Fosso heeft zich meer tot autonoom kunstenaar ontwikkeld dan Sidibé. Zijn werk is niet in opdracht gemaakt, zoals het werk van Sidibé. Fosso heeft misschien daardoor in vergelijking met Sidibé, Europeser werk gemaakt.
In de kunstgeschiedenis werd de Westerse kunstenaar lang gezien als initiator van vernieuwing in de beeldende kunst door de avant-gardebewegingen tijdens het begin van de vorige eeuw. Zij lieten zich daarin sterk beïnvloeden door niet-Westerse kunstenaars. Op die wijze heeft de geest uit de Stille Oceaan, het Caraïbisch gebied en Zuid-Amerika de Europese kunstwereld kunnen bereiken. Toch was nog altijd de autonomie van de Europese kunstenaar het hart van hun vermeende superioriteit. Het elitaire l’art pour l’art, de kunst om de kunst alleen, was onaantastbaar. De niet-Westerse kunstenaars apprecieerden deze opvatting niet. Zij putten daarentegen juist uit een diversiteit aan kennis en ervaring die te vinden zijn in hun traditie, gemeenschap, bestuur, rechtspraak, spiritualiteit, mythologie, politiek, activisme, filosofie etcetera. Okwui Enwezor (1963-2019), de in Nigeria geboren Amerikaanse dichter, kunsthistoricus en conservator, gaf in 2009 een spraakmakende lezing over dit onderwerp op het Caraïbische eiland Barbados met de geschiedenis van Europa en Afrika als uitgangspunt. Hij was een van de eerste Afrikaanse curatoren die een dialoog tot stand bracht tussen de Afrikaanse en de hedendaagse Westerse beeldende kunst.
Samuel Fosso, The Liberated American Woman of the 1970s, 1997 (Serie Tati), Zinsou Collection, courtesy JM. Patras/Paris ©Samuel Fosso
Kosmonogie toont behalve een discours tussen de kunstenaars van de twee continenten ook een discours tussen hun kunstinstituten. Er is een verschil, niet alleen in het kunstenaarschap, maar ook in de betekenis en de plek van het kunstwerk zelf en de wijze waarop kunstobjecten en verzamelingen worden getoond. Het instituut museum is in de 19e eeuw ontwikkeld in het westen. Dat die musea pas later in Afrika ontstonden betekent uiteraard niet dat kunst niet ook op een andere wijze kon worden getoond. De tentoonstelling in het Cobra Museum verhaalt boeiend over de verschillende wijzen van exposeren in de beide tradities.
Zanele Muholi, Mizuzu Parktown JHB, 2019, Zinsou Collection, courtesy Galerie Carole Kvasnevski & Muholi Productions ©Zanele Muholi
Wie het verschil in kunst en kunstenaarschap helder kan uitleggen is de Amsterdamse kunstenaar Ron van Roon (1953). Hij is de grafisch ontwerper en bewonderaar van Afrikaanse kunst en gaf desgevraagd graag zijn mening over deze expositie.
De kunstenaars van Kosmonogie zijn soulmates vindt hij. Het is aan de Afrikaanse kunst eigen om te vertellen, zegt hij wijzend naar Emo de Medeiros’ Surtenure #0. ,,Dit zijn de vormen waar ik ook mee werk. Het is heel direct. Het is een groot verhaal. Het zijn bijna pictogrammen. Er wordt iemand gewurgd, iemand ligt op de grond en die wordt geholpen, er is een mes, het bijna een soort rebus. En dan die schichtige dingen erbij, het is bijna kinderlijk. Kindertekeningen zijn ook altijd een verhaal. Het narratieve en symbolische zie ik als artistieke meerwaarde in de beeldende kunst. Het brengt een directe empathische relatie met het publiek tot stand. Dat is wat ik bedoel met direct. Ik probeer in mijn werk daarom altijd bij mijn eerste gevoel te blijven. Zoals bijvoorbeeld in het werk van Kwesi Osusu-Ankomah, eerst zie je een soort schrift, een ordening van onbekende letters en symbolen en in tweede instantie zie je dat er sprake is van twee beelden over elkaar. Dan zie je pas dat daar iemand is die gebukt staat in zijn blote kont, dat er ook iemand ligt op de grond. Dit is heel beheerst gedaan. Eerst zie je een soort schrift, en dan zie je de lichamen.”
Ishola Akpo, Trace d'une reine/Sporen van een koningin, 2020 (Serie Traces of a Queen/AGBARA Woman project), Zinsou Collection ©Courtesy of the artist
Hij loopt naar het werk van Ishola Akpo (Ivoorkust, 1983) Sporen van een koningin I. AGBARA Women project. ,,In de fotografie wordt de laatste tijd veel geborduurd zoals in dit werk. Wat doet dat stiksel? Het is een dimensie extra, een visueel effect. De beelden vertellen over het slavernijverleden.” Tot zover de visie van Van Roon als grafisch ontwerper.
Rotimi Fani-Kayode, Nothing to Lose VIII, 1989 (Serie Bodies of Experience), Zinsou Collection, courtesy Autograph, London © Fani-Kayode
In het oog springen de grote haarsculpturen getiteld ‘Ivoorvlies’ van Pauline Guerrier (Frankrijk, 1990) die als een van de weinigen afkomstig is uit Frankrijk, is opgeleid aan het École des Beaux-Arts in Parijs, waar zij ook woont. Uitgenodigd voor een artist in residence verblijf in Benin door de stichting Zinsou, liet zij zich inspireren door de foto’s van J.D. ‘Okhai Ojeikere (Nigeria, 1930-2014). Deze fotoserie toont zwarte kapsels van vrouwen van achteren gezien met pijnlijk strak gevlochten haar. Alles op de foto is zwart, de voorgrond, de achtergrond, de huidskleur en de haarkleur. Tous les couleurs noires. Guerrier beantwoordt deze foto’s met sculpturen van gevlochten synthetisch pikzwart haar op een al even zwarte sokkel. Vreemd genoeg ogen de haarsculpturen bijna inheemser dan veel andere werken op de tentoonstelling. Het is of zij iets aan het land van haar voorouders wil teruggeven waar het eerder van is beroofd. Zelfbewustzijn. Dat is in Zuid-Amerika, waar eenzelfde soort emancipatiebeweging plaats vindt, wel anders. Daar staan de plaatselijke kunstenaars lijnrecht tegenover hun Zuid-Amerikaanse collega’s die in het buitenland zijn geboren en getogen. Vooral in politiek opzicht. Dat is hier niet het geval.
Heel fraaie werken op de tentoonstelling zijn de tekeningen in de schriftjes, de cahiers van Aïcha Snoussi (Tunesië, 1989). Zij vormen een synthese van de twee continenten. Hier valt weinig te herkomst in te ontdekken. Zo zinnelijk, organisch, modern én tijdloos, dat het universeel is.
Zaaloverzicht, foto: Peter Tijhuis
Wat deze tentoonstelling doet is het ondergraven van heilige huisjes als de autonomie en de conceptualiteit in de beeldende kunst door de kunst dienstbaar te maken aan het individu, de gemeenschap, de religie en de geschiedenis. Voor een westerse autonome beeldend kunstenaar is dat verwerpelijk, hoewel het engagement in de beeldende kunst een vaste plek op de politieke Documenta in Kassel heeft veroverd. Of dat ook een garantie is voor goede kunst, is onzeker. Het dienstbare karakter maakt de kunst op de tentoonstelling buitengewoon interessant. Geen beeldende provocaties, maar vrij verhalen vertellen en het geheugen opfrissen zoals het slavernijverleden. Een optocht van beelden die tot nadenken stemmen. Vaak met ironie zoals in de foto’s van Fosso. Wie deze tentoonstelling bezoekt en de tijd neemt, hoopt dat een nieuwe wereldkunstgeschiedenis wordt geschreven door de aanwezigheid van het continent Afrika, dat in tal van opzichten in opkomst is. Deze tentoonstelling verlaat je in ieder geval met een goed humeur!
‘Kosmogonie: Zinsou – een Afrikaanse kunstcollectie’ in het Cobra Museum in Amstelveen duurt nog tot en met 8 januari. Voor meer informatie http://www.cobra-museum.nl
Ron van Roon, logo, 1990
Omslag Ron van Roon
