Asger Jorn, Kineserpigen (Chinees meisje), Kunsten Museum of Modern Art, Aalborg. Foto: Niels Fabaek, c/o Pictoright 2023, expositie Cobra Museum
Het Cobra Museum (sinds 1995) is geheel aan Cobra gewijd. Er zijn mensen die menen dat ze deze kunststroming wel gezien hebben, maar deze houding pareert het museum door de canon steeds een eindje op te rekken. Zo was er in 2019 een tentoonstelling gewijd aan vrouwelijke kunstenaars in en rond Cobra. En nu is de beurt aan Deense kunstenaars die al in de jaren 1934-1948 een spontane, abstracte kunstvorm ontwikkelden. Die zou een wegbereider voor Cobra blijken. ‘Ontmoet de Denen’: een grote verrassing.
Door Lucie Th. Vermij
De kunstenaars die te zien zijn bij ‘Ontmoet de Denen’ maken officieel geen deel uit van Cobra: zij waren er vóórlopers van. Een generatie ouder. Al in de jaren dertig zetten dezen zich in voor kleurige kunstwerken, waarin spel en ontregeling een belangrijke rol spelen en waarin Deense volkskunst en kunst uit andere werelddelen omarmd worden.
Hoe zat het ook alweer? In 1948, dit jaar 75 jaar geleden, werd in Parijs Cobra opgericht door jonge, vooruitstrevende kunstenaars die kleurrijke, expressief-spontane kunst maakten. Cobra staat voor een eruptie van speelsheid, verbeeldingskracht, levenslust, gekkigheid, in en op de puinhopen die van WOII. De naam is een samenstelling van de namen van de steden waar de oprichters vandaan kwamen: de schilders Karel Appel, Corneille en Constant uit Amsterdam, de schrijvers Christian Dotremont en Joseph Noiret uit Brussel, en de schilder Asger Jorn uit Kopenhagen. Ook kunstenaars uit het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië en Hongarije sloten zich aan. Als actieve beweging was Cobra een kort leven beschoren, tot 1951, maar ze betekende een doorbraak in de moderne kunst.
De tentoonstelling is een drieluik dat een overzicht biedt van de Deense Modernen vanaf 1934; een overzicht van het werk van het Deens-Afrikaanse kunstenaarsechtpaar Sonja Ferlov en Ernest Mancoba; en een kennismaking met Ovartaci, die het grootste deel van haar leven in een psychiatrische kliniek woonde. Zij maakte kunst die tegenwoordig onder termen als outsider art of art brut wordt gerangschikt.
Het eerste deel van de tentoonstelling, ‘Wij kussen de aarde’, toont het ontstaan van de Deense abstract-surrealistische kunst in de jaren dertig, waarbij het kunstenaarscollectief Linien (“de lijn”) met het gelijknamige tijdschrift een leidende rol speelde. Het surrealisme, erotiek, seksuele vrijheid, abstractie, Scandinavische mythen en sprookjes, maar ook niet-Europese kunst hadden grote invloed op deze kunstenaars.
Henry Heerup, Krig og fred, privé-collectie, Carl-Henning Pedersen & Else Alfets Museum. Foto: Ralf T. Sondergaard, c/o Pictoright 2023, expositie Cobra Museum
Er is er aandacht voor enkele radicale Deense kunstenaarscollectieven: Helhesten (1941 - 1944), met een gelijknamig tijdschrift, geïnitieerd door Asger Jorn, in 1948 een van de oprichters van Cobra. Andere betrokken kunstenaars waren Ejler Bille, Henry Heerup, Carl-Henning Pedersen en Else Alfelt. Vooral het werk van Heerup en Asfelt was voor mij een verrassing. Heerup was kunstschilder, beeldhouwer en componist, die buiten op zijn land aan de rand van Kopenhagen zijn een eigen fantasiewereld schiep. Als beeldhouwer werkte hij vooral met graniet. Zijn beeldtaal leunt aan tegen de volkskunst. De titel ‘Wij kussen de aarde’ verwijst naar een uitspraak waarin hij pleitte voor het afschaffen van sokkels om beeldhouwwerken op tentoon te stellen.
Else Alfelt ontwikkelde vanaf eind jaren dertig geabstraheerde landschappen met puntige rotsen of ijspieken en een prominente zon. Hoewel haar werk weinig aanknopingspunten biedt met Cobra-kunstenaars, was zij wel een trouw lid. Het huis van haar en haar echtgenoot Carl-Henning Pedersen vormde een belangrijke ontmoetingsplaats voor de Deense Cobra-groep.
Else Alfelt, Blatt okker, 1943, foto Lucie Th. Vermij, expositie Cobra Museum
Tijdens de eerste jaren van de Duitse bezetting hadden Deense kunstenaars weinig last van beperkingen, in tegenstelling tot de meeste andere bezette delen van Europa. Hun afzondering van het buitenland en de hechte samenwerking binnen Helhesten werkte als een snelkookpan, waarin de Deense kunst veranderde van een meer traditionele tot een spontaan-abstracte en zeer sociaal bewogen kunst.
Ferlov en Mancoba
‘Je est un autre’, het tweede deel, is gewijd aan leven en werk van het kunstenaarsechtpaar Sonja Ferlov en Ernest Mancoba. Zij was een Deens beeldhouwster en hij een Zuid-Afrikaanse beeldhouwer en schilder. Beiden waren betrokken bij de oprichting van de Cobra-beweging in Denemarken, zij het aan de zijlijn. Hun interraciale relatie was uniek in die tijd.
Ze ontmoetten elkaar in Parijs, kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Ferlov was opgegroeid in een welgesteld Deens gezin in en verhuisde in 1936 naar Parijs, waar ze onder andere bevriend raakte met Alberto Giacometti, Joan Miró en Max Ernst. Mancoba kwam in 1938 vanuit Zuid-Afrika naar Parijs om te studeren. Hij had leren houtsnijden op een missionaire school, waar zijn talent was opgevallen. Ze werden al snel geliefden.
In de oorlog werd Mancoba (die als Zuid-Afrikaan de Britse nationaliteit had) geïnterneerd in krijgsgevangenenkampen. Ook op Ferlov had de oorlog een grote invloed. Het spontane en snelle maakproces van haar eerdere surrealistische werken maakte plaats voor bedachtzaam beeldhouwen: een manier om orde in de chaos te scheppen.
In 1947 verlieten Ferlov en Mancoba met hun zoontje Parijs en vestigden ze zich in het Deense dorp Kattinge bij Kopenhagen. Dit verblijf had een enorme invloed op hun leven en werk. Mancoba ontdekte de fresco's in Deense middeleeuwse kerken, die hem inspireerden om experimenteel te gaan schilderen. In 1948 werden beiden uitgenodigd om deel te nemen aan de jaarlijkse tentoonstelling van Høst, maar Høst viel uiteen. Daarna waren ze bij verschillende verenigingen te gast, maar ze kregen nooit een lidmaatschap aangeboden. Na vijf jaar besloten ze terug te keren naar Frankrijk.
Sonja Ferlov, Maske (Krigens udbrud (Masker,Uitbraak van oorlog), 1939, Museum Jorn, Silkeborg, c/o Pictoright 2023, expositie Cobra Museum
Hun isolement dat daar in Kattinge begon, duurde de rest van hun leven in Frankrijk en werd verergerd door hun armoedige omstandigheden. Op de tentoonstelling zijn behalve krachtige beeldhouwwerken van Ferlov en abstracte schilderwerken van Mancoba vele foto’s en vitrines te zien van hun geïnspireerde kunstenaarswoning propvol kunstwerken en andere afbeeldingen.
Overtaci
De tentoonstelling ‘Becoming Ovartaci’ onthult de kunst en het leven van de Deense kunstenaar Ovartaci, dat zich afspeelde in de periferie van de Cobra-beweging. Ovartaci (1894 – 1985), geboren als Louis Marcussen, was kunstenaar, dichter, wereldreiziger, intellectueel, psychiatrisch patiënt, dromer en nog veel meer. Ovartaci was de naam die Marcussen zichzelf gaf na de gedwongen opname in 1929 op de psychiatrische afdeling van het Risskov Ziekenhuis in Aarhus. De rest van haar leven bracht ze door als inwonend patiënt. Haar bijzondere schilderijen, beeldhouwwerken, werken op papier en muurschilderingen omvatten haar hele wereld. Haar schilderijen tonen vrouwelijke figuren, geïnspireerd door de Oosterse cultuur en Egyptische Oudheid.
Gedurende de 56 jaar dat Overtaci in het ziekenhuis woonde, kreeg ze een grote vrijheid om zich als kunstenaar te ontwikkelen. Ze transformeerde haar kamer van 12 vierkante meter in een uitbundig, denkbeeldig universum, bevolkt door dieren en langwerpige katachtige vrouwelijke hybriden op hoge hakken die de wereld onderzochten, zeilden, vlogen, dansten en fietsten.
Ovartaci, Zonder titel,(Hovedbygning Risskov (Aarhus/Denmark), Het voormalig hoofdgebouw van psychiatrisch ziekenhuis in Risskov, ongedateerd, privé-collectie. Foto: Anders Sune Berg, expositie Cobra Museum
In 1952 ontmoette Ovartaci Asger Jorn, die enige tijd was opgenomen in het sanatorium van Silkeborg. Jorn was geïnteresseerd in kunst van psychiatrische patiënten en raakte volledig in de ban van het werk van zijn leeftijdsgenoot Ovartaci. Hij nodigde haar uit om in Parijs te exposeren. Ze sloeg de uitnodiging af, maar Jorn zorgde er voor dat haar werk naar kunstenaar Jean Dubuffet werd gestuurd, die twee van haar werken op in zijn persoonlijke collectie opnam, die later de basis vormde van Collection de l'Art Brut in Lausanne.
In 2022 kreeg Ovartaci internationale bekendheid als onderdeel van de 59ste Biënnale van Venetië 2022 met de tentoonstelling ‘The Milk of Dreams’. Ze werd de ‘openbaring en grootste vondst van het jaar’ genoemd.
‘Ontdek de Denen’ is een mooie en gevarieerde tentoonstelling, zéker aanrader voor mensen die menen dat ze Cobra al wel kennen.
- De tentoonstelling ‘Ontdek de Denen’ is te zien tot en met 14 mei 2023
- Cobra Museum, Sandbergplein 1, 1181 ZX Amstelveen
https://cobra-museum.nl
- Catalogus: Wij kussen de aarde. Deense moderne kunst 1938-1948
Waanders Uitgevers, € 26,95
