Noli me Tangere, 1507, Gemälde Galerie Alte Meister Kassel
* De bekendheid van de Amsterdamse schilder en prentmaker Jacob Cornelisz van Oostsanen (ca. 1475 – 1533) is beperkt en toch zorgt hij nu in het Stedelijk Museum Alkmaar en Amsterdam Museum voor een adembenemende tentoonstelling. Mogelijk is die geringe bekendheid een gevolg van de Beeldenstorm in 1566 en de zogenoemde Alteratie van 1578, waarbij de katholieke stadsregering plaatsmaakte voor een bestuur dat door Calvinisten werd gedomineerd. Dat opperen althans directeur Lidewij de Koekkoek van het Stedelijk Museum Alkmaar en haar Amsterdamse collega Paul Spies in het voorwoord van de catalogus, een monumentale uitgave die wetenschappelijke brille in heldere teksten met prachtige foto’s combineert.
Wie de ronde maakt over de tentoonstelling – de gewelfschildering van Van Oostsanen in de Sint-Laurenskerk in Alkmaar hoort er ook bij – kan die verklaring niet anders dan plausibel vinden. Het werk van Amsterdams vroegste bij naam bekende kunstenaar – hij gaf vanuit de Kalverstraat leiding aan een productief familiebedrijf dat het hele graafschap Holland bediende – is zó feestelijk-religieus katholiek dat het bij strenge Calvinisten ongetwijfeld grote afkeer opwekte, net als de andere kunst uit de tijd van voor de Reformatie.
Een deel van de schilderijen van Van Oostsanen raakte verspreid over gerenommeerde musea in Antwerpen, Berlijn, Brussel, Gent, Kassel, Kopenhagen, Londen, New York en Napels. Ze keren nu eenmalig terug naar de stad waar ze meer dan vijf eeuwen geleden zijn gemaakt. Ook het Rijksmuseum verleende voor deze expositie ruimhartig bruiklenen uit de vaste collectie.
Topstuk in Amsterdam is ‘De aanbidding van Christus met de familie Boelen’ uit de Museo e Galleria Nazionale di Capodimonte in Napels. Zoals gebruikelijk staan het Christuskind met zijn ouders in de voorstelling centraal, maar de blik zweeft al snel naar de drukte ter linker- en rechterzijde van de kribbe. Van Oostsanen schilderde de ouders van opdrachtgeefster Margriet Dirk Boelensdr, haar broers, zusters en uiteraard Margriet zelf tot in de kleinste details in de prachtige kleurschakeringen die ook zijn andere werken zo’n bijzondere warme gloed verlenen. Het paneel werd gemaakt voor het hoofdstedelijke Kartuizerklooster Sint Andries ter Zaliger Haven. Daarmee is het zeegezicht op de achtergrond verklaard, want Bethlehem lag natuurlijk niet aan zee.
Fenomenale bliktrekker in Alkmaar is ‘Noli me tangere’ uit de Gemäldegalerie Alte Meister in Kassel. Christus ontmoet de diep bedroefde Maria Magdalena drie dagen na zijn overlijden bij het lege graf en legt als troost zijn hand even op haar voorhoofd. De brokaten mantel van Maria Magdalena is een staaltje ongeëvenaarde vakmanschap, het diepe ‘menselijke’ mededogen dat Van Oostsanen in de blik van Christus legde, zal gelovigen tot diepe troost zijn geweest. Maar als grondlegger van de latere bloei van de Hollandse schilderkunst raakt hij na vijf eeuwen ook de hedendaagse beschouwer nog in het hart.
De expositie ‘Van Oostsanen. De eerste Hollandse meester’ in het Stedelijk Museum Alkmaar, Amsterdam Museum en de Sint-Laurenskerk in Alkmaar duurt tot en met 29 juni. Voor alle praktische informatie: www.stedelijkmuseumalkmaar.nl en www.amsterdammuseum.nl.
Geboorte van Christus, 1517, Capodimonte Museum Napels
