Beeldje van schaapdrager/de Goede Herder, Rome (?), 4de eeuw, Vaticaanstad, Musei Vaticani, detail, eigen foto
*Constantijn, hoofdrolspeler van de expositie in de Nieuwe Kerk over de fascinerende transformatie van Rome van multireligieuze keizerlijke hoofdstad tot centrum van de christelijke wereld, was de eerste heerser die de christenen in de stad bescherming bood. En in 313 maakte hij met Licinius, keizer in het oostelijke Romeinse Rijk, een eind aan de christenvervolgingen in het hele rijk. Aanleiding was de overwinning op zijn rivaal Maxentius bij de Milvische brug vlakbij Rome op 28 oktober 312, hem aan de vooravond aangezegd in een droom als hij de schilden van zijn soldaten met een christelijk monogram zou sieren.
Reliëf Jupiter en Sol, Rome, eind 2de - 3de eeuw,marmer, Rome, Museo Nazionale Romano, Terme di Diocleziano, detail, eigen foto
Vlak voor Constantijn in 337 stierf liet hij zich dopen, tussentijds had hij in 324 met de moord op zijn collega Licinius – ook zijn zwager - laten zien dat de naleving van de Tien Geboden nog niet helemaal zijn ding was. Zijn christelijke moeder Helena daargelaten, had Constantijn – het is een voorbeeld uit 310 – ook nog de goden Jupiter en Sol aangeroepen, vermoedelijk nadat hij een zonne-halo had gezien. De keizer een heilige boodschapper van God? Nou nee dus.
Rubenscamee, Gemma Constantiniana, Rome, begin 4de eeuw, Leiden, Rijksmuseum van Oudheden foto Nieuwe Kerk
De Nieuwe Kerk heeft veel bijzondere kunstschatten uit de Capitolijnse Musea, het Nationaal Romeins Museum en de Vaticaanse Musea kunnen lenen. Daaronder het beeld van een schaapdrager uit de vierde eeuw, gastconservator prof. S. de Blaauw van de Radboud Universiteit herinnert er in de catalogus aan dat het een geliefd motief uit de antieke kunst was. De sculptuur wordt in veel publicaties als ‘Christus de Goede Herder’ afgebeeld. Waar of niet waar? De Blaauw durft het niet met zekerheid te zeggen.
Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden leende de beroemde vierde-eeuwse Rubenscamee uit, een topstuk van wit-blauw gelaagd agaat van een keizer met vrouw en kind in een door centauren getrokken wagen. De datering is onzeker: 312-315 of 324-326. Is het Constantijn met zijn echtgenote Fausta en zoon Constantius II? Wie het ook zijn, gastconservator prof. E. Moormann stelt in de catalogus niet voor niets vast : ‘In beide gevallen gebruikt de kunstenaar traditionele Romeinse militaire en mythologische motieven zonder christelijke toespelingen.’ Er werd in de kunst nog lang niet altijd een keus voor het een of het ander gemaakt.
Grafplaat van Prectetus, Rome, 350-400? marmer, Vaticaanstad, Musei Vaticani, detail eigen foto
De overgang van de tijd dat heidense goden en mythologische figuren de beeldende kunst beheersten naar de heerschappij van de christelijke iconografie weet ook te ontroeren. Uit de Vaticaanse Musea kwam de grafplaat van Prectectus naar Amsterdam, vermoedelijke datering tussen 350 en 400. Met als tekst: ‘Moge Prectetus rusten in vrede. Hij leefde 9 jaar, 9 maanden en 3 dagen. Gevoed door Christus de God en de martelaren.’ Christelijker grafschrift in die vroegste bloeitijd lijkt niet denkbaar.
Voor de expositie ‘Rome. De droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad’ is een audiotour gemaakt met als gidsen Rosita Steenbeek, Antoine Bodar, Eric Moormann, Sible de Blaauw en Nelleke van der Krogt. Rosita Steenbeek schreef het kinderboek (10+) De Triomfboog. Pien en Wout zijn met vakantie in Rome en vervelen zich nogal. Tot ze via een sprong in de tijd in het Rome van de vierde eeuw belanden. Ze komen ook slavenhandelaren tegen. Spannend.
De expositie ‘Rome, de droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad’ in de Nieuwe Kerk in Amsterdam duurt tot en met 7 februari. Voor meer informatie, onder meer over het uitgebreide nevenprogramma: http://www.nieuwekerk.nl
Kopie van de kop van Constantijn, Rome, 312-315, kopie 2015, Trier, Rheinisches Landesmuseum, Rome, Museu Capitoloni, Palazzo dei Conservatori, Cortile (orgineel) foto Nieuwe Kerk
